تحولات تاریخی در مطالعات آینده

مهدی کاشفی‌فرد؛ دانشجوی دکتری علوم ارتباطات اجتماعی

پس از ارائه‌ی تعریف آینده‌پژوهی در متن پیشین، لازم است نشان داده شود که آینده‌پژوهی از چه زمانی به شاخه‌ای دانشگاهی برای مطالعه بدل شد. البته انسان در سطح خیال خویش همواره آرزو‌ها و مطلوب‌هایی برای خود به تصویر درمی‌آورد. بنابراین می‌توان گفت ترسیم آینده امری قدمت‌دار است که در قرن بیستم، بیشتر موردتوجه پژوهشگران قرار گرفت. اولین تلاش‌ها برای شناخت آینده در روشی علمی را می‌توان به دوران پس از جنگ جهانی دوم برگرداند. تکنولوژی نقش مهمی در این زمینه ایفا کرد. فناوری‌های نوین ارتباطی و فضایی به‌عنوان سلاحی قدرتمند در دست قدرتمندان قرار گرفت و مناسبات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی را در آن دوره رقم زد. در این دوره، کشورهای صنعتی و آن‌هایی که تازه در راه صنعتی‌شدن قدم برداشته بودند، با انجام مطالعاتی در زمینه‌ی فناوری‌های نوین، تأثیرات این فناوری‌ها را در مناسبات آینده شناسایی کرده و تلاش کردند با برنامه‌ریزی در این زمینه‌ها، بهره‌ی مطلوب را ببرند؛ اما وجه معرفتی در هر دوره‌ متفاوت بوده و این تفاوت، تصورات گوناگونی را درباره‌ی آینده به همراه داشته است:

1. دوران باستان؛ آینده در دستان اساطیر

آینده در دوره‌ی باستان با غیب‌گویی صورت‌بندی می‌شد. آینده‌ی واقعی، علمی بود که نزد خدا وجود داشت و رسولان خدا از آن خبر می‌دادند. وجهی از مفاهیم دینی نیز در این بین ترسیمی از آینده است. روشی که در این دوره از همه معروف‌تر است، در معابد یونان جاری بود. مشهورترین معبدِ این دوره، معبد دلفی بود و در گفته‌های سقراط نیز به سروش معبد دلفی و اشارت‌هایی که او به سقراط داشته، اشاره شده است. جنگ‌آوران از سروش دلفی درباره‌ی جنگ‌های خود نظرخواهی می‌کردند، سیّاحان از او راهنمایی می‌خواستند تا آن‌ها را به‌سوی آسیا و آفریقا رهنمون سازد و مردم عادی نیز درباره‌ی مشکلات معیشتی و سلامت خود از او مشورت می‌گرفتند. در این دوره، خواب، پروازی به آینده بود و علم تعبیر، علم به رخدادهایی بود که قرار است در آینده رخ دهند. نقل است وقتی که اسکندر به شهر تیر رسید، خواب دید ساتیرها اطراف آتش در حال رقص هستند. معبران نوید فتح شهر تیر را به او داند. چیزی که آن‌ها را به این امر رهنمون ساخت این بود که سا در زبان یونانی به‌معنای توست و تیر همان شهری بود که او قصد تصرف آن را داشت. لذا آن‌ها تعبیر کردند که «شهر تیر، برای توست».

2. سده‌های میانی؛ خیال‌پردازی‌های مطلوب

در سده‌های میانی، زمانی که شهرها درگیر بیماری‌های همه‌گیر بودند و حکّام نالایق بر مردمان حکومت می‌کردند، اندیشمندان در خیال خود جامعه‌ای را تصویر می‌کردند که در آینده‌ی آن همه‌چیز مطلوب است. عنوان مدینه‌ی فاضله یا آرمان‌شهر، در این دوره، ایده‌ی مرکزی و محوری بود. اندیشمندان جامعه‌ی خوب را تصویر می‌کردند. آنان هنوز معتقد بودند شهر خوبی وجود دارد و حتی در خیالات خود مکان‌هایی را نیز برای این شهرها در نظر می‌گرفتند. آنان گاهی به این جوامع مطلوب سفر می‌کردند و با دیدن سنت‌ها و عادات مردمان این سرزمین‌های مطلوب، به نقد زندگی مردمان خود زبان بازمی‌کردند. مقایسه در این دوره وجه غالب بود و اندیشمندان جهان واقعی خود را با جهان ترسیمی خود مقایسه می‌کردند؛ روشی که بعضاً در این دوره مورداستفاده قرار می‌گرفت، روش سناریونویسی بود؛ به این ترتیب که اندیشمندان جامعه‌ی مطلوب خود را ترسیم کرده و راه‌های پیشنهادی خود را برای رسیدن به آن مطرح می‌کردند. در این دوره، ژانر علمی-تخیلی نیز به ادبیات وارد شد که این ژانر، داستان‌هایی را از آینده برای خوانندگان تعریف می‌کرد. اصلی‌ترین چهره‌ی این نوع از ادبیات، ژول ورن است. ژول ورن در رمان‌های خود از فناوری‌هایی صحبت می‌کرد که در زمان او وجود نداشت. بعضی تکنولوژی‌هایی که حاصل خیال‌پردازی او بود، بعدها اختراع شد. یکی از فناوری‌هایی که او در داستان‌هایش به آن اشاره کرد و سال‌ها بعد محقق شد، زیردریایی بود. او ساخت زیردریایی را در کتاب بیست‌هزار فرسنگ زیرِ دریا پیشگویی کرد. زیردریایی ناتیلوس که ژول آن را معرفی کرده بود، بسیار شبیه زیردریایی‌های امروزی است.

3. دوره‌ی جدید؛ آینده‌های سنجیده

در دوره‌ی جدید، ایده‌های خیالی و قیاسی جای خود را به ایده‌های تجربی و استقرایی داد. مشاهده‌ی حوادث گذشته و تحلیل آن‌ها، پژوهشگران را به الگویی می‌رساند که از روی آن رخدادهای آینده را پیش‌بینی می‌کردند. این دقیقاً همان روش تجربه‌گرایی علمی بود که در این دوره وجه غالب رویکردها و روش‌های علمی به شمار می‌رفت. این روش‌ها متکی بر مشاهده‌ی ناب و اصیل و خالی از مداخله‌ها و ارزش‌های فردی، بازنمای واقعیت‌های عینی بود و امکان راستی‌آزمایی اعتبار و پایایی‌شان وجود داشت. در این دوره باور بر این بود تنوع بسیار زیاد عوامل و متغیرهای مداخله‌گر در تحقق آینده، دنیای ما را ناپایدار، بی‌ثبات و پیچیده کرده است؛ بر همین اساس، نمی‌توان از آینده در معنای متعارف آن سخن به میان آورد. پیش‌بینی آینده مستلزم استفاده از روش‌های پیچیده و چندگانه است. به‌تعبیری، پدیده‌ها دیگر همان پدیده‌های تک‌بعدی سابق نیستند؛ حتی به هم شباهت ندارند و هر پدیده‌ای مختصات خود را دارد. در جدول زیر می‌توان سه رویکرد به آینده در طول تاریخ را به‌لحاظ وجه غالب معرفت‌شناختی دانش هر عصر، مشاهده کرد: